Μπουχάρα: το Μπουντρούμι του Ζιντάν / Η μοίρα του Συνταγματάρχη Στόνταρτ και του Λοχαγού Κόνολυ

Ο Ραούφ κι εγώ περπατάμε μέχρι το Ζιντάν, περίπου διακόσια μέτρα βορειοδυτικά του Φρουρίου της Μπουχάρας. Στην αρχαία φυλακή εξέτιαν την ποινή τους οι οφειλέτες κι όσοι άτυχοι απέτυχαν να εκπληρώσουν με συνέπεια τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Ανεβαίνουμε τη σκάλα και περνάμε την τοξοτή είσοδο στο πέτρινο τείχος. Στις αρχές του 20^ου αιώνα ο Ρώσος φωτογράφος Προκούντιν-Γκόρσκι ήρθε στη Μπουχάρα και φωτογράφισε τη φυλακή. Κοιτάζω τις καδραρισμένες φωτογραφίες του έξω από τα κελιά και τους πνιγμένους από ανία δεσμοφύλακες και τους φυλακισμένους πίσω από τα κάγγελα και τους συγγενείς που τους επισκέπτονται. Ο Ραούφ μου αφηγείται την παράδοξη ιστορία ενός γέρου κρατούμενου που πέθανε μετά από δεκαετίες στο Ζιντάν. Μην έχοντας που αλλού να ταφεί, η σαρκοφάγος του κοσμεί τις οχυρώσεις της φυλακής για πάντα. Φωτογραφίζω τον τούβλινο τάφο και συνεχίζω την περιήγηση.

Οι χειρότεροι εγκληματίες [ή αυτοί που ενόχλησαν ιδιαίτερα τις αρχές του Εμιράτου] ρίχνονταν στο υπόγειο μπουντρούμι μέχρι να σαπίσουν στο παγωμένο σκοτάδι. Τους κατέβαζαν με σκοινιά στη σκουληκότρυπα κι ύστερα σφάλιζαν το άνοιγμα στην οροφή. Οι φύλακες του έλουζαν με σκατά, ούρα, σκαθάρια και σκορπιούς που έριχναν ανάμεσα από τις γρίλιες. Στο μπουντρούμι του Ζιντάν παίχτηκε το δράμα του Στόνταρτ και του Κόνολυ. 

Ο Ραούφ εξιστορεί:

«Ο Συνταγματάρχης Στόνταρτ έφτασε έφιππος στη Μπουχάρα κι έφιππος ανέβηκε τη ράμπα του Φρουρίου. Πάνω στη σέλα του αλόγου του απεύθυνε χαιρετισμό στον Εμίρη, μπροστά στον βασιλικό περίβολο. Προσβεβλημένος ο Εμίρης διέταξε τη σύλληψη του Βρετανού αξιωματικού και τον έριξε στη σκουληκότρυπα του Ζιντάν.»

Λέω του Ραούφ ότι η αντίδραση του Εμίρη ήταν ελαφρώς υπερβολική. Αλλά ο οδηγός μου συνεχίζει:

«Δεν ήταν μόνο η πρώτη εντύπωση. Τα έγγραφα του Στόνταρτ ήσαν προβληματικά, πουθενά δεν τον ανέφεραν σαν Εγγλέζο, μόνο πως υπηρετούσε στην Ινδία. Στα μάτια του Εμίρη τα χαρτιά του Στόνταρτ ήσαν σαν πλαστό διαβατήριο. Κι ενώ κανείς δεν τον υποχρέωνε, ο Εμίρης έγραψε στη βασίλισσα Βικτωρία ζητώντας επεξηγήσεις γιαυτή την υπόθεση. Αλλά η βασίλισσα δεν έστειλε απάντηση.»

Σύμφωνα με το Ραούφ ο Κόνολυ, Λοχαγός  του Ιππικού στην υπηρεσία της Βρετανικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών, παίζει παρόμοιο ρόλο στην όλη ιστορία. Κατέφθασε λίγο αργότερα απτον Στόνταρτ, κατόρθωσε με τη σειρά του να προσβάλει τον Εμίρη εκ νέου και τιμωρήθηκε αναλόγως.

Τελικά, μου λέει ο Ραούφ, οι δυο Βρετανοί κρατούμενοι οδηγήθηκαν από τη φυλακή στην πλατεία που βρίσκεται μπροστά στην είσοδο του Φρουρίου και εκτελέστηκαν. Στο νου μου παίζω τη σκηνή, βλέπω τους λιπόσαρκους μα περήφανους αξιωματικούς – ο Στόνταρτ σύμφωνα με την παράδοση πέθανε βρίζοντας τον Εμίρη – τα πλήθη σε παροξυσμό να ζητάνε αίμα, τη σπάθα του δημίου να πέφτει στο λαιμό του Συνταγματάρχη, και την ατάραχη φυσιογνωμία του Νασράλα Χαν.

Γυρίζω τους δείχτες του ρολογιού. Στην πραγματικότητα το δράμα εκτυλίχθηκε ως εξής. 

Ο συνταγματάρχης Στόνταρτ αφίχθη στη Μπουχάρα το 1838. Αφορμή για την αποστολή τούτη ήταν η απελευθέρωση των Ρώσων σκλάβων του Εμιράτου αλλά ο βασικός της στόχος ήταν η δημιουργία συμμαχίας με τον Εμίρη απέναντι στα ρωσικά συμφέροντα. Η Βρετανική Αυτοκρατορία είχε κινήσει σε μια μεγάλη πολιτική και στρατιωτική περιπέτεια στην Κεντρική Ασία σκοπεύοντας να διευρύνει τη σφαίρα της επιρροής της, προκειμένου είτε να επεκταθεί, είτε τουλάχιστον να διασφαλίσει τα εδάφη της στην Ινδική χερσόνησο. Αντιστοίχως, οι Ρώσοι ήθελαν να φέρουν όλα τα χανάτα κι εμιράτα της ευρύτερης περιοχής μέσα στην περιφέρεια της δικής τους αυτοκρατορίας. Βρετανοί και Ρώσοι είχαν δημιουργήσει ένα τεράστο δίχτυο κατασκόπων που δρούσε από την Κωνσταντινούπολη μέχρι το Πεκίνο κι ο ψυχρός πόλεμος ανάμεσα στη Βικτωρία και τον Τσάρο έμεινε γνωστός στην ιστορία ως το Μεγάλο Παιγνίδι. Ο Στόνταντ κι ο Κόνολυ ήσαν αναμφίβολα κατάσκοποι αλλά στην ουσία θυσιάστηκαν ως άτυχα πιόνια στη γεωπολιτική σκακιέρα του καιρού τους. 

Τι να σκεφτόταν άραγε ο Στόνταρτ καθώς το άλογό του κάλπαζε στην αρχαία καστροπολιτεία; Ερχόταν μόνος κι άγνωστος στην αυλή ενός αφανούς περιφεριακού ηγεμόνα, σένα μικρό και παρηκμασμένο εμιράτο. Μπορεί να μην ήταν παρά ένας μυστικός πράκτορας αλλά στο νού του θαντιπροσώπευε την ισχύ και τη δόξα του βρετανικού στέμματος. Κατά πάσα πιθανότητα δε σκεφτόταν διαδικαστικά και λεπτότητες. Ακόμα κιαν ήθελε να μάθει, ποιός θα είχε βρεθεί να του υποδείξει τα εθιμοτυπικά του Εμιράτου της Μπουχάρας;

Ο Χάνος Νασρουλάχ δεν ήταν χαζός αλλά φαντάζομαι πως πρώτα διασκέδασε ύστερα μπερδεύτηκε και στο τέλος εξοργίστηκε με την άγνοια και την αλαζονεία του Στόνταρτ. Φαντάσου. Ένας μόνος καβαλάρης φτάνει στην αυλή του ισχυριζόμενος πως αντιπροσωπεύει μια μεγάλη αλλά μακρινή αυτοκρατορία. Έρχεται ασυνόδευτος, χωρίς φρουρά και με αμφίβολα διαπιστευτήρια. Αγνοεί τα έθιμα και κοιτάζει το Νασρουλάχ κατάματα από τη σέλα του αλόγου του. Σε τελική ανάλυση ο Εμίρης διαλέγει τη συμβιβαστική λύση και τον συλλαμβάνει μέχρι να ξεκαθαρίσει η υπόθεση. Στέλνει επιστολές στη Βασίλισσα της Αγγλίας αλλά δε λαμβάνει απάντηση. Περνάνε ένα, δύο, τρία χρόνια. Οι Βρετανία εμπλέκεται σε καταστροφικές περιπέτειες σε Κίνα και Αφγανιστάν.

Ο Στόνταρτ υπομένει στο μπουντρούμι του Ζιντάν. Και μια μέρα, ως εκ θαύματος, του δίνεται η επιλογή: ν’αλλαξοπιστήσει και ν’ασπαστεί το Ισλάμ ή να χάσει το κεφάλι του. Ο συνταγματάρχης γίνεται μουσουλμάνος και τίθεται σε κατ’οίκον περιορισμό. Τα πράγματα δείχνουν καλύτερα.

1841.

Ο Κόνολυ φτάνει στη Μπουχάρα. Κατάσκοπος. Λοχαγός στο Ελαφρύ Ιππικό της Βρετανικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών. Ιρλανδός προτεστάντης και φανατικός προσηλυτιστής και πιθανότατα ο πλέον ακατάλληλος άντρας για τη διάσωση του Συνταγματάρχη Στόνταρτ. Φαντάζομαι την οργή του Νασρουλάχ. Τρία χρόνια περιμένει απάντηση από τη Βικτωρία. Γνωρίζει πως οι Άγγλοι τα έχουν σκατώσει στο Αφγανιστάν κι έχουν ξεκινήσει τον Πρώτο Πόλεμο του Οπίου στην Κίνα. Δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία ότι οι δυο Βρετανοί αξιωματικοί είναι κατάσκοποι. Και σα να μην έφταναν όλα αυτά ο Λοχαγός πάει να τον ευαγγελίσει, τον ηγεμόνα ενός περήφανα συντηρητικού ισλαμικού εμιράτου που ακολουθεί τη Σαρία και φυλακίζει τους πολίτες που δεν σηκώνονται να πουν την προσευχή τους το πρωί!

Αναπόφευκτα ο Κόνολυ φυλακίζεται κι ένα χρόνο αργότερα ο Εμίρης διαπιστώνει πως η υπομονή του έχει εξαντληθεί. Οι δυο Βρετανοί εκτελούνται δι αποκεφαλισμού μπροστά στο φρούριο. Τα νέα φτάνουν στο Λονδίνο και οι Βρετανοί πολίτες ζητούν εκδίκηση αλλά η Αυτοκρατορία έχει άλλες προτεραιότητες το σκοτεινό 1842.

Δεκάδες χρόνια περνούν κι οι Ρώσοι επιτυγχάνουν εκεί που οι Βρετανοί απέτυχαν. Τα εμιράτα και τα χανάτα της Κεντρικής Ασίας πέφτουν και καταπίνονται από τη Ρωσική Αυτοκρατορία αρχικά κι από τη Σοβιετική Ένωση αργότερα. Τι θάχε άραγε συμβεί αν ο Στόνταρτ κι ο Κόνολυ είχαν κερδίσει αρχικά την εύνοια κι έπειτα τη συμμαχία του Νασρουλάχ; Θάχε άραγε ξεκινήσει μια αλυσιδωτή αντίδραση  που θα οδηγούσε στην κατάκτηση ολόκληρου του Δρόμου του Μεταξιού από τους Άγγλους;

Πληρώνω το Ραούφ τα συμφωνημένα. Μου δείχνει ένα αρχαίο καλντερίμι που με οδηγεί γραμμή στο Μεγάλο Μιναρέ.